Тўп билан ўйналадиган ўйинлар кўплаб халқларнинг қадимги маданиятларида бўлган. Бироқ ҳаммамиз яхши кўрадиган футболнинг ватани қаер? Уни ким биринчи бошлаган? Бу саволга жавоб топиш учун узоқ ўтмиш ва жаҳон тарихига назар ташлашимизга тўғри келади.
Кальчо
Замонавий футболга ўхшаш биринчи тўп ўйинларидан бири итальян кальчоси эди. 14-асрдаёқ оммалашган ушбу спорт турини яқинроқ тасаввур қилиш учун қоидаларни кўриб чиқсак: ўйин 50 дақиқа давом этади ва узунлиги тахминан 80 метр, эни 40 метр бўлган қумли майдонда ўтказилади. Оқ чизиқ билан майдон тенг ярмига ажратилади. Панжара билан ўралган кенг майдоннинг белгиланган ҳудудлари эса дарвозалар этиб белгиланади. Беллашув давомида тўпни тананинг ҳар қандай қисми билан ҳаракатлантиришга рухсат берилади, лекин кўпинча бу қўллар билан амалга оширилади. Тўпни дарвоза тўрига аниқ йўллаш муҳим. Бу амалга ошмаса, рақибларга ярим очко берилади. Голдан кейин рақиблар дарвозаларни ўзгартирадилар. Ҳар бир жамоада 27 нафардан футболчи бўлади, жароҳатланган ёки четлатилган футболчиларнинг ўрнига майдонга бошқа ўйинчилар тушмайди.
Ҳар бир жамоа таркиби 15 нафар ҳужумчи, 5 нафар ярим ҳимоячи, 3 нафар ҳимоячи ва 4 нафар дарвозабондан иборат бўлади. Рақибга қараганда кўпроқ гол урган жамоа ғалаба қозонади. Мазкур баҳс қўполликлар кўплиги билан бошқа ўйинлардан ажралиб туради. Боиси, барча ўйинчилар ўзаро бир-бирлари билан уришиб, рақиб ҳимоясини бўшаштиришга ҳаракат қилишади. Беллашув давомида икки рақиб футболчиси ўзаро яккама-якка уришишга тайёрлигини билдирса, бунга рухсат берилган. Бироқ ўйинни бироз юмшатадиган қоидалар ҳам йўқ эмасди. Масалан, йиқилган футболчини уриш қатъиян ман этилганди. Беллашувда қоидаларга амал қилинишини майдондаги 6 нафар ва унинг ташқарисидаги бош ҳакам назорат қилишган.
Ўйинга Англия Қўшилди
Қизиқувчан инглизлар 14-асрдаёқ ўз ватанларига тўп ўйинининг янги турини олиб келишди. Қоидалар кальчоникидан деярли фарқ қилмасди, яъни ўйин қоидаларга мос равишда ўтарди, деб бўлмасди. Натижада учрашувлар давомида ўйинчилар ҳаттоки, ўлимгача олиб борадиган даражада оғир жароҳатлар олишарди. Шундай бўлсада, инглизларга ўйин шу қадар ёқиб қолдики, монархлар уни тақиқлашга мажбур бўлишди. Мисол учун, 1365 йилда Эдвард III аскарлар камондан ўқ отиш билан шуғулланиш ўрнига футбол ўйнашгани учун ушбу спорт турини тақиқлашга мажбур бўлган. Аммо 17-асрда Англияда ниҳоят, мазкур спорт тури учун қоидалар яратишга қарор қилишди (аммо ҳали уни футбол деб атаб бўлмасди). Киритилган янги қоидаларга кўра, белдан пастга уриш ва оёқдан чалиб йиқитиш тақиқланган.
Оммавий футболнинг пайдо бўлиши
Оммавий футбол Англияда 19-аср бошларида пайдо бўлди. Жамоалар таркибидан бир хил миқдордаги ўйинчилар жой олишди (ҳар бир жамоада 11 нафардан 14 нафаргача ва ундан кўпроқ ўйинчилар), улар 70-90 метр узунликдаги майдонда ўйнашди, дарвозалар пайдо бўлди. Футбол коллеж талабаларидан тузилган жамоалар ўртасида ўйнала бошланди, лекин ҳар бир коллеж ўз қоидаларига эга эди. Масалан, айрим коллежларда ушбу спорт турини қўл билан ўйнашга рухсат берилган бўлса, бошқаларида бу тақиқланганди. Дастлабки футбол қоидалари тўплами 1846 йилда Рагби мактабида ишлаб чиқилган бўлса, икки йилдан сўнг, Кембрижда унга қўшимча ва тузатишлар киритилди. Ушбу қоидаларга кўра, футбол ўйини фақатгина оёқ билан ўйналадиган бўлди. Кейинчалик Кембриж қоидалари кичик ўзгаришлар билан Англия футбол ассоциацияси (АФА) қоидалари учун асос қилиб олинди.
1857 йилда дунёда биринчи футбол клуби - «Шеффилд» пайдо бўлди. Унинг ортидан эса бошқа жамоаларга ҳам асос солинди. Шундай қилиб, 1863 йилда 11та инглиз клуби ва мактаб жамоалари вакиллари Англия футбол ассоциациясини туздилар. АФА аста-секин ўйин қоидаларини шакллантириб борди. 19-асрнинг охиригача футболчилар маошсиз ўйнашган ва бу ўша давр учун одатий ҳол эди. Бундан ташқари, АФА футболчиларга пул тўлашни тақиқлаб қўйган, қоидабузарлар мусобақадан, клуб эса ассоциациядан четлаштириларди. Аммо ушбу қатъий тақиқларга қарамай, кўплаб клублар футболчиларига пул беришда давом этишди. Натижада, 1885 йилда АФА жамоалар босими остида футболчиларга маош тўлашга рухсат берди. Шу тариқа, миллионлар ўйини биз ҳозир кўниккан футболга имкон қадар ўхшаш бўлди.
Футболнинг бутун дунёга тарҚалиши
Қитъалар ўртасидаги алоқаларнинг ривожланиши туфайли футбол Англиядан дунёнинг барча мамлакатларига етиб борди. Европа футболи ривожига Австрия терма жамоасига жами 20 йил устозлик қилган австриялик Уго Майсль катта ҳисса қўшди. 1930 йилларда ушбу мураббий қўл остида Австрия терма жамоаси Европанинг кучли термалари, яъни Бельгия (6:1), Франция (4:0), Германия (6:0) ҳамда Швейцария (8:1) жамоаларини мағлубиятга учратди. Умуман олганда, австрияликлар ўша пайт 31та ўйинда 101та гол уриб, бор-йўғи 3 марта мағлубиятга учрашганди.
Уго Майсль 1927 йилда Европанинг дастлабки йирик клуб турнирларидан бири - Митропа кубогини яратишни таклиф қилди. Мазкур мусобақанинг илк ўйинлари ўша йили бўлиб ўтган, унда марказий Европанинг энг яхши клублари иштирок этганди. Футболнинг шуҳрати ошгани сайин, уни назорат қилувчи ва тартибга солувчи халқаро ташкилотга эҳтиёж пайдо бўлди. Натижада 1904 йилда ФИФА (Халқаро футбол федерацияси)га асос солинди. 1908 йилги Лондон Олимпиадаси ФИФА шафеълигидаги биринчи халқаро расмий турнир сифатида тан олинган.
Футбол бўйича илк жаҳон чемпионати эса 1930 йилда ўтказилди. Унда ўша пайтда дунёнинг энг кучли жамоаси ҳисобланган Уругвай термаси олтин медални қўлга киритди. Кейинчалик миллионлар ўйини жуда тез суръатларда ривожлана бошлади. Футбол оламида Пеле, Лев Яшин, Диего Марадона каби миллионлаб мухлислар кумирига айланган футболчилар етишиб чиқишди. Кўплаб футбол клублари бошқалардан ажралиб, гранд жамоа номини олди. Якунда эса футбол айни пайтдаги оммавийликка эришди, яъни минглаб мухлислар, гавжум трибуналар, ҳиссиётлар...
Ҳозир замонамизни ушбу ўйинсиз тасаввур қилиш қийин. Кўпчилик учун эса футбол спортдан ҳам кўра, кўпроқ аҳамият касб этади.
Улуғбек УМАРОВ тайёрлади
Матнда хатолик топсангиз, ўша хатони белгилаб, бизга жўнатинг (Ctrl + Enter).
Ҳасанали ота
Фурқат Қурбонов
Холис таҳлилчи блоги
Жалолиддин Қобилжонов
Яҳёхўжа Улуғхўжаев
Сафарали Сиддиқов
«InterFutbol» газетаси
Ўзбекистон Миллий ахборот агентлиги
Маъмуржон Ибрагимов
Қаҳрамон Асланов
Шуҳрат Шокиржонов
Шерзод Ражабов
