Ferens Pushkash (Vengriya)
1953 yil. London. “Uembli” stadioni. O‘z maydonida Yevropa jamoalaridan mag‘lubiyat nimaligini bilmagan Angliya terma jamoasi maydonga tushmoqda. Qarshilarida Olimpiada chempionlari Vengriya terma jamoasi turgan bo‘lsa-da, yuzlari kibrga to‘la. Buni sharhlovchilarning o‘zaro suhbatidan ham bilish mumkin.
— Ularda eng zo‘ri kim o‘zi?
— Aytishlaricha, huv o‘sha kichkina o‘yinchi.
— Anovi semiz va qiyshiq oyoqlimi? Unda biz hozir ularni yanchib tashlaymiz.
Oradan to‘qson daqiqa o‘tib, o‘sha sharhlovchilar ham, o‘yingohdagi tomoshabinlar ham, ingliz futbolchilarinig o‘zi ham bu kichkina, baqaloq futbolchi aslida baland bo‘yli, uzun oyoqli va tezkor ekanligiga qasam ichishga tayyor edilar. Ha, bu Ferens Pushkash edi, u va jamoadoshlari inglizlar ta’biri bilan aytganda o‘zga sayyoraliklarga hos o‘yin ko‘rsatgandi. O‘sha o‘yin 6:3 hisobida mehmonlarning g‘alabasi bilan tugadi.
Ferens Pushkashning ko‘rinishi umuman superforvardga o‘xshamasdi. O‘rta bo‘y, to‘ladan kelgan, buning ustiga o‘ng oyoqda umuman o‘ynay olmasdi, havo kurashlarida doim yengilardi. Ammo o‘sha chap oyog‘ida shunday ishlar qilardiki, tomoshabin hayratdan qotib qolar, raqiblarning oyoqlari qaltirashdan to‘xtamasdi.
— Vengr chap oyog‘ini qoshiqdek ishlatardi, — eslaydi unga qarshi maydonga tushgan sobiq ittifoq himoyachisi Aleksey Paramonov, — hamda juda tezkor futbolchi edi. Uni ta’qib qilish juda katta kuch talab qilardi, bunday o‘yinlardan keyin o‘zimga kelish uchun uch kundan kam vaqt yetmasdi.
U bilan Vengriya terma jamoasida o‘ynagan Yeno Buzanski:
— Bilishimcha, haqiqiy professional futbolchi to‘pga egalik qilganda hujumni davom ettirish uchun uchta variant bo‘lishi kerak. Aniq ishonamanki, Pushkashda bunday variantlar kamida beshta bo‘lardi.
Ferens Pushkash Budapesht yaqinidagi kichik Kishpesht shahrida tug‘ildi. Futbolchining faoliyati o‘sha paytlardagi ko‘pgina futbolchilar kabi an’anaviy boshlandi. Futbol uning hayotiga bolalikdan kirib keldi, boshqacha qilib aytganda u qadam tashlash va to‘p tepishni deyarli bir vaqtda o‘rgangandi. Ularning uyi mahalliy stadion yonginasida joylashgandi, shuningdek, Ferensning otasi ham professional futbolchi bo‘lib, “Kishpesht” jamoasida o‘ynagan, keyinchalik murabbiy bo‘lgandi.
U va do‘sti Yozef Bojik (u ham futbol yulduzlaridan biri bo‘lib yetishdi) 1936 yilda “Kishpesht”ning bolalar jamoasidan joy oldilar. O‘n olti yoshida esa Pushkash jamoaning asosiy tarkibida, chap qanot hujumchisi sifatida maydonga tusha boshladi. O‘shandayoq uning kuchli va aniq zarbasi mamlakat darvozabonlariga muammo tug‘dirardi, o‘ng oyoqda esa deyarli zarba bera olmasdi. Aynan Pushkash va Maradona futboldagi “buyuk chapaqaylar” sifatida tilga olinadilar.
Ferens 18 yoshida terma jamoadan taklif oldi. Dastlabki chaqiruvda zahira o‘rindig‘ida o‘tirgan futbolchi Avstriya terma jamoasiga qarshi o‘yinda maydonga tushib gol kiritdi. Vengriya 5:2 hisobida g‘alaba qozondi. Yana ikki yil yuqori saviyadagi futbolni namoyish qilgan Pushkashga Italiyaning “Yuventus” klubi qiziqa boshladi, ammo u hech qayerga ketishni istamadi.
— Men hech qachon “Kishpesht”imni, do‘stlarimni va oilamni tark etmayman, — dedi Ferens.
O‘sha paytlarda “Kishpesht” mamlakatda autsayderlardan biri edi, ammo ikkinchi jahon urushi tugab, klub milliy armiya qaramog‘iga o‘tgandan so‘ng kuchaya boshladi. Jamoaga ajoyib murabbiy Gustav Shebesh keldi, klubda mamlakatning eng yaxshi futbolchilarni osonlikcha qo‘lga kiritish imkoniyati bor edi. Chunki harbiy hizmatni o‘tash barcha futbolchilar uchun majburiy edi. Ferens ham klubda o‘ynash orqali bu majburiyatni bajardi, hatto keyingi muvaffaqiyatlari sababli mayor unvoniga ham loyiq ko‘rilgandi.
Gustav Shebesh terma jamoani ham o‘z qo‘liga oldi va bu bilan Vengriya futbolida afsonaviy yillar boshlandi. Ulkan strateg bo‘lgan Shebesh terma jamoani turli usullarda shug‘ullantirar, asosiysi jamoaga raqiblik qilishi mumkin bo‘lgan terma jamoalar uslubidagi klublarni topib, ular bilan tinmay o‘rtoqlik o‘yinlari o‘tkazardi.
Ajoyib darvozabon Dyula Groshich, yarim himoyachi Yojev Bojik, hujumda buyuk uchlik Kochish, Xidegkuti va Pushkashlar bilan Vengriya terma jamoasi to‘rt yil davomida yo‘lida uchragan barchani yanchib tashlayverdi. Finlandiyada o‘tkazilgan 1952 yilgi Olimpiadada jamoa oltin medalni qo‘lga kiritdi, bir yil o‘tib yuqorida yodga olingan “Uembli” o‘yini bo‘lib o‘tdi. Keyingi yilning boshida esa inglizlar Budapeshtda butunlay sharmanda qilindilar — 7:1
Shveysariyada o‘tgan JCH-54 ni ham Vengriya ajoyib boshladi va asosiy favorit sifatida tilga olina boshlandi. Janubiy Koreya (9:0) va GFR (8:3) bilan kechgan uchrashuvlardajamoa haqiqatdan ham o‘zga sayyoraliklar o‘yinini namoyish qilgandi. Ammo...
Aynan nemislar bilan kechgan uchrashuvda Librix bilan to‘qnashib ketgan Pushkash jarohat oldi va bu vengrlarni chempionlikdan mahrum qilgan holat sifatida baholandi. Keyingi uchrashuvlarda Ferens maydonga tushmadi, hatto mashg‘ulotlarda ham qatnasha olmadi. Yana nemislarga qarshi kechgan final o‘yinida esa murabbiylar uni tushirishga majbur bo‘ldilar. O‘yinning boshidayoq Vengriya 2:0 hisobida oldinga chiqib olgan bo‘lsa-da, vaqt o‘tgan sayin Pushkashning tushirilishi xato bo‘lganligi oydinlasha boshladi. Jarohat va finalning yuqori bosimiga birgina chap oyoqning dosh berishi qiyin edi, o‘sha paytlarda jahon chempionatlarida o‘yinchi almashtirish qoidasi yo‘qligi bois jamoa qiynala boshladi. “Mayor”ning o‘yini qovushavermagach, o‘z-o‘zidan jamoa o‘yini ham izdan chiqa boshladi. Natijada hisobni tenglashtirgan GFR o‘yin tugashiga 6 daqiqa qolganda Gelmut Ranning golidan so‘ng g‘alabani ilib ketishdi. Vengriya turnirda atigi bir marotaba mag‘lubiyatga uchradi, ammo bu eng muhim o‘yinda ro‘y berdi.
Keyinchalik ushbu buyuk jamoadan asar ham qolmadi. Bunga futbol emas, siyosiy voqealar ham sabab bo‘ldi. “Kishpesht” tarkibida chet el safarida yurgan terma jamoa yetachilari mamlakatda notinchlik boshlanganligi haqida xabar topdilar va qaytishni istamadilar. Vengriya futbol mutasaddilari Yevropadagi boshqa sosialistik davlatlarnnng ko‘magida FIFA ga ta’sir o‘tkaza boshladilar va futbolchilarni umrbod futboldan chetlashtirishga harakat qila boshladilar. FIFA Ferens Pushkashni ikki yilga futboldan chetlashtirdi.
Muddat tugagach Ferens Yevropa bo‘ylab o‘ziga klub axtara boshladi. Italiya va Avstriya klublariga o‘zini taklif qildi. Ammo hech kim o‘ttiz yoshni urib qo‘ygan, deyarli 20 kiloga semirib ketgan hujumchining eski saviyasiga qaytishiga ishonmasdi. O‘sha paytlarda “Real”ni shug‘ullantirayotgan “Gonved”ning sobiq murabbiyi Emil Osterrayxer yordamga keldi. U “Real”ni ushbu shartnomaga ko‘ndirdi va tez orada adashmaganligiga amin bo‘ldi.Pushkash o‘z sport formasini tiklash uchun jamoadan olti oy muhlat so‘radi va faoliyatidagi ikkinchi fasl – klublar futbolini boshladi.
1958/59 yildan boshlab rasmiy o‘yinlarda maydonga tushishni boshlagan futbolchi keyingi olti yil davomida barqaror o‘yin ko‘rsatdi va har mavsumda uning gollar ko‘rsatkichi 20 dan oshdi. Ikki yillik tanaffusni boshdan kechirgan Ferens o‘zini yo‘qotib qo‘ymadi, hatto jamoaning asosiy hujumchilaridan biri Ektor Rialni zahiraga o‘tqizib qo‘ydi. Jamoaning Chempionlar Kubogida zafar quchishiga o‘z hissasini qo‘shdi. “Atletiko” ga qarshi kechgan ikki yarim finalda ikki gol muallifiga aylandi. So‘nggi tur oldidan u va “Real”ning yana bir afsonasi Di Stefano kiritgan gollar bo‘yicha teng ko‘rsatkichda edilar. So‘nggi tur uchrashuvida u ochiq darvozaga gol kiritish imkoniyatiga ega bo‘ladi, ammo to‘pni yonida turgan Di Stefanoga oshirib beradi. U shunaqa ayyor o‘yinchi edi. Muxlislarga aslida kim bombardir ekanligini ko‘rsatib qo‘yish bilan birga, “Real”ning ungacha tengsiz yetakchisiga o‘zini ruhiy tomondan yomon his qilishiga yo‘l qo‘ymagandi.
Keyingi mavsumlarda ketma-ket to‘rt yil Pushkash Ispaniya chempionati to‘purari bo‘ldi. Pushkash – Di Stefano tandemi hozirgacha futboldagi eng buyuk juftlik sifatida tilga olinadi. Ayniqsa 1960 yilgi Yevropa Chempionlar kubogi finalidagi afsonaviy uchrashuv haqida haligacha Madridda eslashadi. Hozirgacha turnirda rekord bo‘lgan 135000 tomoshabin guvohligida kechgan o‘yinda ular birgalikda Frankfurtning “Ayntraxt”i darvozasiga yetti gol kiritishdi (7:3). Pushkash pokerga erishgandi.
O‘sha mavsumda Pushkash ismini Fransiskoga o‘zgartirdi va Ispaniya fuqaroligi oldi. Uning Ispaniya terma jamoasidagi debyuti siyosiy voqea bo‘lishi ham mumkin edi. Aynan sosializmdan qochib kelgan Pushkash Ispaniya terma jamoasi bilan birgalikda Moskvada maydonga tushishi kerak edi. Ammo general Franko terma jamoa murabbiyi Elenio Erreradan Sobiq Ittifoqqa qarshi o‘yinda g‘alabaga kafolat berishni talab qildi. Murabbiydan kerakli javobni olmagach, jamoaga musobaqaga qatnashishga izn bermadi. Pushkashning Ispaniya terma jamoadagi debyuti 1961 yilga to‘g‘ri keldi, ammo futbolchi ispanlar tarkibida bor-yo‘g‘i to‘rt o‘yinda maydonga tushdi xolos.
1964 yilda oxirgi marta bombardirlar poygasida g‘olib bo‘lgan Pushkash Chempionlar kubogi finalida ham o‘ynadi. Ammo bu safar “Inter”ning qo‘li baland keldi. Uning “Real” tarkibidagi oxirgi rasmiy uchrashuvi esa 1965/66 yilgi Yevropa chempionlari kubogi nimchorak finalidagi “Kilmarnok”ka qarshi uchrashuv bo‘ldi. So‘nggi golini esa 1/16 finalda “Feyenord” darvozasiga kiritgandi.
Yillar o‘tib, 1981 yilga kelib uni yana maydonga ko‘rishdi. U Budapeshtga qaytdi va sharafiga shou-uchrashuv tashkil qilindi. Ancha semirib ketgan 54 yoshli Pushkash maydonda hali ham m’jiza yarata olishini isbotladi. Uning chap oyoqda 40 metrlar masofaga bergan pasi himoyachining shundoq orqasiga tushdi va hujumchi qulay vaziyatda to‘pni darvozaga kiritdi. Yuz ming tomoshabin hayratdan yoqa ushlashdi, haqiqiy talant hech qachon yo‘qolmasligi va hech qanday pulga sotib olib bo‘lmasligining isboti qarshilarida turgandi.
80-yillar boshida bo‘lib o‘tgan yana bir voqea ko‘pchilik tomonidan esga olinadi. Turli mamlakat vakillari bo‘lgan murabbiylar guruhi Avstraliyaga tashrif buyurishadi va mahalliy bolalarga futbolni o‘rgatish tadbirlarida qatnashadilar. Murabbiylar ichida yaqindagina futbolni yakunlagan Buyuk Britaniyalik buyuk futbolchilar Jorj Best va Denis Loular ham bor edilar va albatta ularning o‘yinlari barcha bolalarning xotirasiga muhrlangandi.
Shug‘ullanuvchi bolalar ko‘pligi bois, barchaga Best yoki Louni topib berib bo‘lmasdi. Bir nechta “omadsiz”lar chekiga ko‘rinishidan umuman futbolchiga o‘xshamaydigan, past bo‘yli, qari, semiz, inglizchani zo‘rg‘a gapiradigan murabbiy tushdi. Bechoralar bundan xafa edilar, haligi kishining ustidan tinmay kulishar, katta qorni bilan mashg‘ulotni ko‘rsatib berayotganda kulgi yanada kuchayardi. Mashg‘ulotlar oxiriga borib, bolalar uni eshitishni xohlashmas, to‘plarni tepib yuborib uni yugurishga majbur qilishardi.
Ushbu holatni chetdan ko‘rib qolgan Best va Lou bolalarni oldiga kelishdi. Albatta “buyuk”larni barcha o‘rab oldi, avtograflar, maslahatlar so‘ray boshlashdi. Hech narsaga javob bermay Best darvozaga yigirma metrlar chamasi uzoqlikda o‘nta to‘pni qo‘yib chiqdi.
— Nima deb o‘ylaysiz, murabbiylaring o‘n zarbaning nechtasida darvoza to‘siniga tekkiza oladi, — deb so‘radi Best
Yana kulgi boshlandi. Inglizchani uncha yaxshi bilmaydigan qariya ustidan kula boshladilar.
— Bitta ham emas, — deb javob berdi bolalardan biri, — chunki, u to‘pni ko‘ra olmaydi, qorni to‘sib qoladi.
Uyog‘iga sirk boshlandi. Baqaloq ketma-ket darvoza to‘sinini aniq nishonga ola boshladi. So‘nggi to‘pni esa u oyog‘i bilan yuqoriga ko‘tardi, peshonasi bilan qabul qildi va bir muddat ushlab turdi, ikki yelkasi va tovoni bilan to‘pni o‘ynatdi va o‘ta kuchli zarba bilan to‘pni tepdi. To‘p to‘singa tegib darvozani zirqiratib yubordi.
— O‘rganinglar, bolalar, — dedi Best, — qarshilaringda — Ferens Pushkash!
Qahramon Aslanov
MA’LUMOT
Ferens Pushkash
1927 yil 2 aprelda Kishpeshtda (Vengriya) tug‘ilgan
O‘ynagan jamoalari:
“Kishpesht” (1943-1956, 1948 yildan “Gonved” deb atalgan) – 354 o‘yin, 357 gol
“Real” (1958-1967) – 179 o‘yin, 154 gol
Qo‘lga kiritgan yutuqlari: Olimpiada chempioni (1952) Yevropa chempionlar kubogi sohibi (1959, 1960), Qit’alararo kubok sog‘ibi (1960).
Vengriya chempioni (6 karra), Ispaniya chempioni (5 karra)
Vengiya chempionati bombardiri (4), Ispaniya chempionati bombardiri (4)
Vengriya terma jamoasi tarkibida 85 o‘yinda maydonga tushib, 84 gol kiritgan.
Ҳасанали ота
Фурқат Қурбонов
Холис таҳлилчи блоги
Жалолиддин Қобилжонов
Яҳёхўжа Улуғхўжаев
Сафарали Сиддиқов
«InterFutbol» газетаси
Ўзбекистон Миллий ахборот агентлиги
Маъмуржон Ибрагимов
Қаҳрамон Асланов
Шуҳрат Шокиржонов
Шерзод Ражабов
