Futbol tabiatan shunaqa hunarki, o‘xshab tursa — mahorat, san’at, o‘xshamasa, padariga ming la’nat. Kezi kelganda, Messi ham tanqid-u malomatlar toshbo‘ronida qolganini ko‘rganmiz. Mourinyo “Chelsi”dan haydaladi, deb kim o‘ylagandi? Ular oldida Odil Ahmedov, Babayanga yo‘l bo‘lsin. Kimlardir, bizdagi futbol saviyasi Yevropa, Amerikaning oldi mamlakatlari singari bo‘lsaydi, bir yutqazib qoldik, keyingi o‘yindayoq o‘zimizni o‘nglab olishimiz ham, jahon birinchiligiga borishimiz ham aniq, bunga qudratimiz yetadi, deya stadionni to‘ldirib, futbolchilar-u murabbiylarimiz sha’niga dalda so‘zlarni ashula qilib aytardik, nega tushunmaysiz, tagi chatoq, shunga kuyib ketyapmiz, e’tirozini bildirishlari mumkin. O‘shalarga aytar so‘zimiz: ha, yashang, ana shu tagini, negizini muhokama qilaylik, aza tutish, aybdor qidirish behuda!
Futbol — bu katta siyosat. FIFAning necha yillik “chinorlari”ni ag‘dargan ham, katta davlatlar o‘rtasini taranglashtirib turgan ham futboldir. Nega shunday bu futbol, bu qurmag‘urning siri nimada?
Milliy futbolimiz negizini yaratish jarayoni boshlanishida yangisi hali yo‘q sharoitda ma’muriy-buyruqbozlik, kommunistik mafkura va davlat iqtisodi hukmron, egalik hissi, shaxsiy manfaatdorlik va erkinlik yo‘q rejimda tug‘ilib, ildiz otgan, shakllangan sovet futboli yaroqsiz ekanligi, samara bermasligini tarixning o‘zi isbotlab qo‘ygan eskisini qo‘llab turish, aytganimizdek, o‘tkinchi ilojsizlikdan edi. Shu bilan birga, fursatni boy bermasdan, bu borada eng rivojlangan mamlakatlar tajribasini har tomonlama o‘rganib va, albatta, o‘z xususiyatlarimizni ham inobatga olgan holda yangisini yaratish lozim edi. Fikri ojizimizcha, bugungi o‘zbek futbolining poydevori mustahkam bo‘lmay, murabbiy, omad yoki qandaydir mo‘’jizaga bog‘liq bo‘lib qolayotganligining bosh sababi yangisini eskicha dunyoqarash va yondashuvlar asosida barpo etishga urinib kelayotganimiz bilan bog‘liqdir. Shuning uchun ham o‘tgan yillar ichida yaratib berilgan barcha shart-sharoit, yoshlarimizning yangilik, eng yuksak marra va tajribaga intiluvchanligi, ularni singdira olish qobiliyati mavjudligiga qaramay futbolimizning sifat darajasi ko‘ngildagidek emasligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Biz ham barcha qatori jahon birinchiligiga borish tarafdorimiz. Biroq orzularimiz ushalgan taqdirda ham mazkur haqiqat o‘zgarmas bo‘lib qolaveradi. Vaqtinchalik yutuq tug‘dirgan dimog‘chog‘lik o‘tgach, uzil-kesil hal etilmagan muammolar yana chiqib kelaveradi. Ular nimalardan iborat?
Birinchisi, futbol klublarining tashkiliy-huquqiy shakli va faoliyati zamonaviy emasligidadir. Bozor munosabatlariga o‘tdikmi, boshqa tarmoqlar qatori futbol tizimi ham mazkur qoidalarda rosmana yashashga o‘rganishi kerak. Ya’ni, avvalo har bir klubning o‘z qonuniy egasi bo‘lsin, hoh yakka shaxs, xoh aksiyadorlik tartibida. Klublarimiz shundoq ham aksiyadorlik jamiyati shaklida tuzilgan-ku, e’tirozini qabul qilolmaymiz. Chunki, ular asosan homiylik yo‘li bilan tirikligini yaxshi bilamiz. Homiylik — yeb ketarga beriladigan har qanday mablag‘, hatto tog‘dek bo‘lsin, o‘pqonga tushgandek yo‘q bo‘lib ketaveradi. Vaholanki, mazkur kattadan-katta mablag‘lar, nisbatan oz tuyulsa-da, aslida umumiy qozonimiz — milliy iqtisodiyotimizning bir bo‘lagi. Hozirgi holatda natija bo‘yicha hech kim javobgar emas: na klub, na futbolchi, na murabbiy. Klubning haqiqiy, puli kuyayotgan egasi (egalari) bo‘lsa, qanday talab qilib olishni ham, ishni tashkil qilishni ham o‘zi biladi.
Zamonaviy futbol allaqachon katta ishbilarmonlikka aylanib bo‘lganiga bejiz urg‘u bermadik. Bugungi futbol stadion — o‘yin — televizordan iborat tomosha emas. Myunxenning “Bavariya” jamoasining daromadida chiptalar 21, teletarqatuv 23, tijorat faoliyati esa 53 foizni (!) tashkil etadi. Mazkur raqamlar orqali jahon professional klublarining 33-38 milliard dollarlik yillik daromadlari qanday shakllanayotgani va ish ham shunga yarasha yo‘lga qo‘yilayotganini ilg‘ab olish qiyinmas.
Dunyoning oldi jamoalari o‘z ishqibozlari uyushmasi — fan-klublari bilan yaqindan va rang-barang ish olib boradi. Misol uchun, arzimagan yillik a’zolik badali evaziga navqiron ishqibozlarga ramzlar, chiptalar sotib olishda chegirmalar, turli tadbirlar, jumladan jamoa mashg‘ulotlariga bepul taklif etish imtiyozlarini taqdim etish orqali tarafdorlari safini tarbiyalab, ko‘paytirib boradi.
Buni va yana ko‘p narsalarni biz ham bilamiz, lekin bizga hali bor, tayyor emasmiz, deguchilar diqqatiga: hadeb “velosiped ixtiro qilavermasdan”, o‘zimiz kabi, ammo zamonaviy yondashuvlarga dadil kirishgan mamlakatlar tajribasiga razm solaylik. Masalan, o‘tgan hafta yutganimiz Qatar (aholisi 1,9 million kishi) futbol ligasining 2010 yilgi daromadi 100 million dollarni tashkil etgani holda 2013 yilda 260 million dollargacha o‘sgan bo‘lsa, ushbu raqamlar Yevropa futbol tizimidagi Ozarbayjonda (aholisi 9,5 million) 12-30 million, Armanistonda (aholisi 3,2 million) 1,2-3,5 million, Gruziyada (aholisi 3,7 million) 2,7-20,7 million, Qozog‘istonda (aholisi 17,5 million) 45-115 million dollarga teng bo‘lgan. 2009 yili 0,5 million dollar daromad topgan Tailand (aholisi 70 million) ligasi uch yil o‘tib 30 million dollarlik darajaga, ya’ni 78 foizlik o‘sishga erishgani kishini o‘ylantirishi kerak-ku, axir!
Ikkinchi muammo — futbolchi va murabbiylarni tayyorlashdek og‘ir masalaga tegishlidir. Ushbu o‘ta jiddiy, balki eng asosiy yo‘nalishda mamlakatimizda hamon eski maktab uslublari ustuvorligiga shubhamiz yo‘q. Shu ma’noda mustamlaka zamonida Minskning “Dinamo” jamoasi gurkiragan qisqa muddatda uning murabbiysi E.Malofeevning namunaviy mashg‘ulotlariga bag‘ishlangan ko‘rsatuv esga tushadi. U futbolchilarga shunday ko‘rsatma bergandi: to‘p bilan oldinga bordingmi, albatta tep, so‘ng tezda orqaga qayt! Hozir ham maydonda tinmay yugurish, qarsillatib tepish, bosim o‘tkazish asosiy omillar sanalishiga oid shaxsan guvoh bo‘lgan holatlar yetarlidir. To‘g‘ri, ular ham darkor (ayniqsa jismoniy chidam), mazkurlarni eng peshqadam jamoalarda ham kuzatish mumkin (duch kelgan yoqqa tepishdan tashqari, albatta). Biroq futbolchilar yetishtirishdagi eng katta kamchilik borki, uni necha yillar burun “Yuventus” jamoasiga taklif qilinib, katta shov-shuvga sababchi bo‘lgan, hozirda ushbu jamoada yoshlarga murabbiylik qilayotgan Ilyos Zeytullayev ochiqlab berdi. Ma’lum vaqt muqaddam qurgan suhbatida, O‘zbekiston va Italiyada futbolchilarni tarbiyalashdagi eng asosiy farq nimada, savoliga uning javobi shunday jarangladi: bizda bolalikdan aldashga (ya’ni raqibni aldab o‘tishga), bu yerda esa maydonda o‘yinni qanday uyushtirish bo‘yicha fikrlashga o‘rgatiladi!
O‘z murabbiylarimizni yerga urishdan mutlaqo yiroqmiz. Ular shaxsiy saviya va imkoni darajasida astoydil ter to‘kayotganidan yaxshi xabardormiz. Shu bilan birga, chet ellik ilg‘or maktablardan, mashhurlarini emas, indamay halol va fidokorona mehnat qilish qon-qoniga singib ketgan mutaxassislarni taklif qilib, bolalarni o‘shalarga topshirish kerak, deb ishonamiz. Yillar o‘tib, natija bo‘lishiga shubha yo‘q. Shu ma’noda 1998 yilgi jahon birinchiligida chorak finaldan chiqolmagan, 2000 yilgi Yevropa birinchiligida guruhda bir ochko ololgan nemislar ushbu muvaffaqiyatsizlik-fojiani xolis va har tomonlama o‘rganib, shunday xulosaga kelganlar: futbolchilarni tayyorlash ishini tubdan o‘zgartirish! Shu tariqa mamlakat futbol federasiyasining yosh qobiliyatlarni topish va parvarishlashga qaratilgan keng ko‘lamli “Iste’dod istab” (“Talentforderung”) dasturi ishlab chiqilgan va 2002 yildan hayotga tatbiq etila boshlangan. 2014 yili esa mevasini ham oldilar — yarim finalda mezbon Braziliyani 7:1, finalda Messi Argentinasini 1:0 hisobida yengib, jahon chempioni bo‘ldilar.
Yana bir gap. Bir paytlar “Sport” telekanali “Bunyodkor”da to‘p surgan mashhur Rivaldo‘dan, O‘zbekiston va Braziliyada bolalar uchun bu borada yaratilgan sharoitlarga munosabati haqida so‘raganida, “sixni ham, kabobni ham kuydirmasdan” mana bu haqiqatni aytgandi: men o‘ta kambag‘al oilada tug‘ilganman, maktabga borishga pulimiz yo‘q edi, o‘zimni futbolga bag‘ishladim, o‘z ustimda tinmay ishladim, shu tariqa mashhur futbolchi bo‘lish va oilamni qashshoqlikdan qutqarish orzusida taqir yerlarda ter to‘kdim va bunga erishdim, sizlarda esa yoshlarga barchasi muhayyo, maktablar tekin, to‘garaklar, maydonlar, stadionlar ularga muntazir, meningcha, shu narsa ularni bamaylixotirroq qilib qo‘ygan bo‘lsa kerak!..
Albatta, bu ishlar birdan bo‘lmaydi, lekin kirishish ham kerak-ku. O‘tgan chorak asr qanday g‘izillab o‘tib ketgan bo‘lsa, buyog‘i ham shunday bo‘lishi muqarrar. Tayyorgarlik ko‘rib, keng muhokamadan so‘ng uzil-kesil hal qilib, futbol sanoatimizni zamonaviy yo‘lga solib yuborish lozim. Soha qonunchiligini yaratish, imtiyozlar berish, davlat va jamoatchilik nazoratini qattiq o‘rnatish singari tashkiliy-huquqiy qadamlar ham zarur bo‘ladi. Birdan natija bo‘lmasligi, xatolar, qoqilishlar yuzaga chiqishi turgan gap. Biroq yaqin yillarda jarayon qolipga tushib ketishi, yangicha tizim ishlay boshlashiga ishonchimiz komil.
Ҳасанали ота
Фурқат Қурбонов
Холис таҳлилчи блоги
Жалолиддин Қобилжонов
Яҳёхўжа Улуғхўжаев
Сафарали Сиддиқов
«InterFutbol» газетаси
Ўзбекистон Миллий ахборот агентлиги
Маъмуржон Ибрагимов
Қаҳрамон Асланов
Шуҳрат Шокиржонов
Шерзод Ражабов
