Sport nashrida Premyer-liga klublari moliyaviy qoidalarni buzgani uchun ochkolardan mahrum qilingani haqidagi xabarlar paydo bo‘lganda, sharhlarda g‘azab bo‘roni ko‘tariladi. Qanaqasiga? Kamtarona “Everton” va “Nottingem” arzimagan narsa uchun ochkodan mahrum bo‘ladi, “Chelsi” va “Manchester Siti” esa jazosiz qolmoqda. Bunchalik isrofgar klublar qanday qilib moliyaviy chegaralarga mos kelishi mumkin? Ikki tomonlama standartlar qanaqa?!
Britaniya maydonlarida shunga o‘xshash hissiy reaksiyalar yetarli va uni tushunish mumkin - boy klublarning sarf-xarajatlari namoyishkorona ko‘rinadi: biz boshqalar muqarrar ravishda jazolanishini ko‘ra olamiz. Ammo grandlar jazodan qanday qutulib qolishadi?
"Manchester Siti" va uning moliyaviy qonunbuzarliklarda 100 dan ortiq ayblovlari alohida tahlil mavzusiga aylanadi. Bugun biz Todd Boelining "bema’ni" jamoasi haqida gaplashamiz va amerikalik yangi xo‘jayinlar klubdagi birinchi yilida o‘yinchilar uchun 747,8 million funt sterling sarflaganlaridan so‘ng, Premyer-liganing moliyaviy qoidalarini buzishdan qanday qochganliklarini ko‘ramiz. Bu oxirgi uch mavsumda sodir bo‘lgan.
Premyer-liga klublarning pullarini qanday hisoblaydi?
Angliyada moliyaviy adolatli o‘yin (FFP) qoidalari hamda foyda va barqarorlik qoidalari (Profit and Sustainability Rules) mavjud. Ular UEFA tomonidan qabul qilingan me’yorlardan biroz farq qiladi: masalan, Premyer-liga klublari uchun ruxsat etilgan pul sarfi chegarasi yuqoriroq. Ammo yevrokuboklarda qatnashadigan ingliz klublari UEFA qoidalariga rioya qilishlari kerak. "Chelsi" Yevropadagi turnirlarni o‘tkazib yubordi, shunga ular uchun inglizcha chegaralarni bajarish juda muhim. Buyuk Britaniyadagi futbol klublari uchun moliyaviy yil 30 iyunda tugaydi, shuning uchun moliyaviy natijalar o‘tgan yilning 1 iyulidan 30 iyungacha amalga oshirilgan barcha operasiyalarni o‘z ichiga oladi. Transfer kampaniyasini rejalashtirishda bu muhim nuqta: Premyer-ligada yozgi ta’mirlash 14 iyunda ochiladi va klublar qaysi moliyaviy yilda ma’lum savdo va xaridlar hisobga olinishini hisoblashlari mumkin. Masalan, «Chelsi» 2023 yilgi moliyaviy hisobotda ushbu transferlardan tushgan daromadni hisobga olish maqsadida 2023 yilning yozida Kalidu Kulibali, Kay Xavers, Mateo Kovachich va Ruben Loftus-CHikni moliyaviy yil yakuniga qadar sotgan. Ammo 5-iyun kuni sotilgan Meyson Maunt uchun pul allaqachon kelgusi yil moliyaviy natijalariga kiradi. Bitta transfer oynasining ikki xil moliyaviy davrga bo‘linishi bu yil "Nottingem"ni portlatib yubordi: ular Brennan Jonsonni "Tottenxem"ga o‘tkazishga rozi bo‘lishni kechiktirishdi, buning natijasida sotishdan tushgan foyda faqat 2024 yil qaydnomalarida hisobga olinadi, klub bu pullarni 2023 yildagi kamomadni kamaytirishga sarflashni rejalashtirgan. Yuqorida tilga olingan to‘rtta sotuv "Chelsi" g‘aznasiga 122 million funt sterling keltirdi. Biroq, barqarorlik qoidalariga qarshi faqat 62,9 million funt sterling daromad hisoblangan. Bularning barchasi klubning PSR transferidagi daromad va zararlarini hisobga olish uchun qo‘llaniladigan "amortizasiya"dan to‘g‘ri foydalanganining natijasidir.
Ushbu qoidaning ma’nosi shundaki, moliyaviy hujjatlarda futbolchi uchun to‘langan summa shartnoma muddati bo‘yicha teng taqsimlanadi, lekin 8 yildan ortiq muddatga emas. Yangi mavsumdan boshlab bu muddat 5 yilga qisqartirildi. Ya’ni, agar biror klub futbolchini 8 yilga 80 million funt sterlingga sotib olsa, yillik hisoblarda bu kelishuv uning klubda bo‘lgan har 8 yili uchun 10 million funt sterling yo‘qotishi sifatida aks ettiriladi. Uning balans qiymati bir xil miqdorda kamayadi - va bu keyingi sotuvda muhim ahamiyatga ega. Agar u ikki mavsumdan so‘ng 100 million funtga sotilgan bo‘lsa, bitim 40 million funt sterling foyda sifatida qayd etiladi, chunki amortizasiya hisobga olinsa, o‘yinchi 60 million funt sterlingga baholangan aktiv hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobi qoidalarining barchasi ikkita aniq natijaga ega. Yosh o‘yinchilarni qimmat narxga xarid qilishda ("Chelsi" shunday qiladi), klub transferdan kamomadni ko‘proq yillarga "tarqatish" va har bir hisobot yilida mumkin bo‘lgan minimal yo‘qotishlarga ega bo‘lish uchun uzoq shartnomalarga qiziqadi.
Ikkinchi natija - o‘z uyida o‘sgan futbolchilarni sotishdan olingan super foyda. Ularning qiymati amortizasiya qilinmaydi va sotilgan taqdirda bitimdan olingan summa 100% foyda sifatida hisobga olinadi. Shu boisdan ham moliyaviy yo‘qotishlar chegarasiga to‘g‘ri kelishi uchun yozda klub tarbiyalanuvchilari Trevo Chaloba, Ian Matsen, Lyuis Xoll va Konor Gallaxerning sotilishi deyarli muqarrardek ko‘rinadi.
PSRni hisoblashda e’tiborga olinadigan yana bir muhim narsa: klubning infratuzilma (stadionni qurish va rekonstruksiya qilish, mashg‘ulot maydonchalari va boshqalar), akademiya, yoshlar va ayollar jamoalari uchun umumiy xarajatlardan chegirib tashlanadi. Lekin bu yerda ayrim noziklik masalalar bor: «Everton» olingan kreditni yangi klub arenasi qurilishi uchun sarflash o‘rniga kamomaddan chegirib tashlashga harakat qildi.Natijada, ushbu kredit bo‘yicha foizlar uch mavsum davomida 105 million funt sterling chegarasidan oshib ketdi va "Everton" ochkolarining yo‘qotilishiga olib keldi.
"Chelsi" yo‘qotishlarni qanday qisqartirdi?
Boeli hisobchilari oldida klubning uch yillik yo‘qotishlarini PSRning 105 million funt sterling miqdoridagi qat’iy chegarasiga siqib chiqarish qiyin bo‘lgan. Keling, boshlang‘ich pozisiyalarni ko‘rib chiqaylik. "Chelsi" so‘nggi ikki mavsumdagi hisobotni hisobga olgan holda 181,3 million funt sterling (2021 yilda 60 million va 2022 yilda 121,3 million) sof zarar ko‘rdi. Ammo biz PSRni hisoblashda infratuzilma, ayollar va yoshlar terma jamoalariga sarflangan mablag‘lar hisobga olinmaganini eslaymiz, shuning uchun biz ushbu mablag‘dan ushbu maqsadlar uchun sarflangan 79 million funt sterlingni (2021 yilda 38 million va 2022 yilda 41 million) ayiramiz. Bu 102,3 million funtni tashkil qiladi. Undan yana 64 million funt sterlingni ayiraylik - bu kovid pandemiyasi munosabati bilan Premyer-liga tomonidan ruxsat etilgan qo‘shimcha yo‘qotish chegarasi. Bu Premyer-liga tomonidan PSR talablariga muvofiqligi hisobga olingan holda ikki yil davomida jami 38,3 million funt sterling yo‘qotishga olib keladi.
Demak, «Chelsi» Boelining birinchi mavsumida yana 66,7 million funt yo‘qotishi mumkin. Bu juda munosib miqdor, lekin birinchi yili Boeli pulni beparvolik bilan sarfladiki, PSR chegarasiga to‘g‘ri kelmaydigandek tuyuldi. Ammo mart oyida ma’lum bo‘ldi: buxgalterlar deyarli imkonsiz ishni qilgan. "Chelsi"ning 2023 yildagi sof yo‘qotishi 90,1 million funt sterlingni tashkil qildi. Bundan infratuzilma uchun 38 millionni chegirib tashlagan. PSR bo‘yicha uch yil davomida "Chelsi"ning umumiy yo‘qotishi 90,4 million funtni tashkil etdi.
Lekin ular buni qanday qilishdi?
Chelsea FC Holdings Limited (futbol klubining yuridik tomonlari) moliyaviy hisobotidan ma’lum bo‘lishicha, hisobot yilidagi operasion zarar 218 million funt sterlingni tashkil qilgan. Bu futbol faoliyatidan tushgan daromad va xarajatlar o‘rtasidagi farqni keltirib chiqargan. Natija mantiqan to‘g‘ri keladi: daromadlar (o‘yin kuni + televideniye huquqlari + reklama va hamkorlardan tushgan daromad) biroz oshgan – 31,2 million funt sterlingga. Xarajatlarning oshishiga asosiy sabab futbolchilarni sotib olish (amortizasiyani hisobga olsak ham) va oshirilgan ish haqi fondi bo‘ldi - ligada "Manchester Siti"dan keyin ikkinchi o‘rinda.
Infratuzilma va ayollar va bolalar uchun xarajatlar chegirib tashlanganidan keyin ham operasion yo‘qotish Premyer-liga limitlarini qondirish uchun juda katta bo‘lib tuyuldi. Buning uchun hisobotda kamida 100 million funt sterlingga teng bo‘lgan futboldan tashqari daromad manbalari ko‘rsatilishi kerak edi. Ammo "Chelsi" kerakli 100 millionni topdi: bu summa hisobotning ikkita moddasi bo‘yicha taqsimlangan: "ko‘chmas mulk" (76,3 million funt) va "Boshqa operasion daromadlar" (30,6 million).
Ҳасанали ота
Фурқат Қурбонов
Холис таҳлилчи блоги
Жалолиддин Қобилжонов
Яҳёхўжа Улуғхўжаев
Сафарали Сиддиқов
«InterFutbol» газетаси
Ўзбекистон Миллий ахборот агентлиги
Маъмуржон Ибрагимов
Қаҳрамон Асланов
Шуҳрат Шокиржонов
Шерзод Ражабов
